B L A G A J

Historijski podatci

Povoljni geomorfološki i klimatski uvjeti omogućili su pojavu ljudskih naselja na ovom prostoru još u najranijim epohama, tako da se razvoj današnjeg blagajskog područja može pratiti od prahistorijskog perioda do danas. Također, na razvoj naselja je povoljno utjecala i blizina doline rijeke Neretve, koja predstavlja jednu od najznačajnijih komunikacija na istočnoj jadranskoj obali, kroz koju se, kroz historiju, odvijao intenzivan saobraćaj iz unutrašnjosti prema obali mora i obratno.

Arheološki materijal, pronađen na padinama Blagajskog brda, svjedoči o postojanju naselja još u prahistorijskom i rimskom periodu. Ovdje su otkrivena pećinska naselja iz paleolita - “Pećina Ševrljica”, neolitskog čovjeka - “Zelena pećina” i značajni arheološki lokaliteti iz metalnog doba.

Rimskom periodu pripadaju glavna naseobina Rimljana u Negočinama - značajnom raskršću četiri glavne ceste što su vodile prema Naroni, Stocu, Nevesinju i Konjicu; Kosor i Kosorski most, preko koga je vodio put u Blagaj. Na jugozapadnom vrhu Blagajskog brda, gdje se danas nalaze ostaci srednjovjekovnog grada Blagaja, sudeći po arheološkom materijalu na padinama, nalazili su se fortifikacijski objekti i u rimsko doba. Na suprotnom, sjeveroistočnom vrhu, i danas strše zidovi solidnijeg utvrđenja iz rimskog doba (Mala gradina).

Prvi indirektni pisani izvori o Blagaju, kao jednom od gradova Zahumlja, potječu iz “Spisa o narodima” bizantijskog cara i pisca Konstantina Porfirogenita, nastalog između 948. i 952. godine, u kojima se spominju dva grada - Bona i Hum.

I poslije X stoljeća, Blagaj je imao veliku ulogu u razvoju Huma ili Zahumlja. Na njegov razvoj i značaj, utjecala je blizina važne saobraćajnice koja je dolinom Neretve povezivala Jadransko more sa bosanskim zaleđem (“via Narenti”). Srednjovjekovne ceste su koristile trasu starih rimskih puteva, tako da su najvažnije trgovačke ceste u zemlji u srednjem vijeku prolazile kroz Bišće i Blagaj. Na tim cestama razvilo se i nekoliko naselja koja su imala karakter trgovišta ili varoši.

U Blagaju je rezidirao humski knez Miroslav, u čije vrijeme se gradi Crkva sv. Kozme i Damjana. Podatke o gradnji crkve možemo pronaći na ploči (tzv.Blagajska ploča), sa natpisom na bosanskoj ćirilici, koji govori o Crkvi sv. Kuzme i Damjana, a time i o značajnom centru, bar u lokalnim okvirima, koja je 1912. godine pronađena u blizini ruševina starog dvorca Bišća i lokaliteta Vrači. (Vego, 1957, str. 15) Ploča se danas nalazi u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine.

Tragovi života u kasnijem srednjem vijeku (XII-XVI stoljeće) znatno su brojniji. Pored upravnog centra i strateški vrlo važnog grada Blagaja, o kome govori lokacija vladarskog dvora u Podgrađu kod Blagaja, i kamena sudačka stolica, nađena u obližnjem selu Kosor, ovdje nalazimo i stećke, koji svjedoče o umjetničkom i duhovnom izrazu tog vremena, i ukazuju na gustinu naselja i društveno-ekonomske odnose u njima.

Bosanski vladari u Blagaju, još od vremena kralja Tvrtka, izdaju povelje, a u maju 1404. godine Blagaj postaje jedno od sjedišta vojvode Sandalja Hranića, a zatim i hercega Stjepana Vukčića Kosače, po kojem je grad u narodu dobio ime Stjepan-grad. Prvi pisani izvor u kojem se grad spominje je Ugovor o miru između vojvode Sandalja Hranića i Mlečana od 1. novembra 1423. godine, izdat “u našem gradu Blagaju”. U XV stoljeću spominje se u sve tri povelje aragonsko-napuljskog kralja Alfonsa V.

Kontinuitet razvoja grada Blagaja kod Mostara ne prekida se ni u osmanskom periodu, kada on ponovo zadobija administrativni i politički značaj. Pod vodstvom Ahmed-vojvode, osmanska vojska je zauzela Blagaj poslije 3. juna 1466. godine. Nakon zauzimanja Blagaja, osmanske vlasti uspostavljaju stalnu posadu u tvrđavi na čelu sa dizdarom. Dolaskom šerijatskog sudije u Podgrađe, počinje formiranje Blagajskog kadiluka, koji će egzistirati sve do 1851. godine, kada ga ukida Omer-paša Latas. Blagajski kadiluk je u prvim stoljećima obuhvatao veliko teritorijalno prostranstvo koje se protezalo u smjeru zapad-istok, između Neretve sa jedne, i Drine i Tare sa druge strane. Oko 1470. godine, Blagaj postaje sjedištem Blagajskog vilajeta sa istovjetnim granicama kadiluka. Narodna izreka «šeher Blagaj, a kasaba Mostar» sačuvala se kao svjedočanstvo o nekadašnjem primatu grada na izvoru Bune.

Opadanje važnosti Blagaja vezano je kako za razvoj Mostara, tako i za formiranje Počiteljskog kadiluka 1728. godine, kada je od Blagajskog, Mostarskog i Stolačkog kadiluka oduzeto po nekoliko sela i pripojeno novoj administrativnoj jedinici.

Za vrijeme osmanske uprave, počinje cvjetati graditeljska djelatnost u podgrađu srednjovjekovne utvrde. Grade se stambeni i javni objekti, a u središnjem dijelu smještena je čaršija, džamija sa haremom, mekteb i han. U tom periodu, značajnu ulogu u izgradnji naselja imali su i vakufi, kojih je bilo veoma mnogo. Stambene zone se tipološki formiraju kao urbane mahale, sa objektima orijentiranim ka avliji, i ruralne, gdje se izgradnja otvara prema okolini. (Mujezinović, 2000, str. 55-66)

Za početak urbanizacije naselja Blagaja, značajnu su ulogu imali mlinovi, nastali prvenstveno zbog potrebe mljevenja žita za vojsku, i tekija sa musafirhanom, čiju ulogu treba sagledavati u smislu djelovanja derviša među stanovništvom. Iz ovoga proizilazi i vrijednost histroijskog područja Blagaja kao sakralnog središta, koje je utemeljeno uspostavom Tekije na Buni. Cijeli prostor Tekije, ali i sam grad, vezani su uz samu funkciju Tekije – okupljanje, boravak i obrede derviša u Tekiji. Detaljnije informacije o Tekiji i njenom simboličnom, religijskom i historijskom značaju mogu se naći u Odluci Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika kojom se Prirodno-graditeljska cjelina Tekije u Blagaju kod Mostara proglašava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

Kao posljedica Berlinskog kongresa 1878. godine, BiH je u četrdeset godina provedenih pod Austro-Ugarskom bila prvo kao okupaciona provincija pod formalnim suverenitetom sultana, a od aneksije 1908. godine u sastavu Monarhije. Nakon potpadanja pod austrougarsku vlast, najveći dio Hercegovine sačinjavao je jedan od 6 okruga na koje se okupirane pokrajine dijele. Tako stvoreni mostarski okrug dijeli se na 10 srezova – gradski srez Mostar, seoski srez Mostar, zatim srezovi Bileća, Gacko, Konjic, Ljubinje, Ljubuški, Nevesinje, Stolac, Trebinje.Opadanje značaja Blagaja nastavilo se i u ovom austrougarskom periodu. Krajem XIX stoljeća, Karl Pec je boravio u Mostaru. Za Blagaj je rekao da ga naseljeva oko 700 stanovnika, te da je kršćana u odnosu na stanovnike islamske vjeroispovijesti manje. Blagaj je u to vrijeme bio izletište i ljetnikovac za bogatije Mostarce. Cijeli kraj se uglavnom bavio poljoprivredom. Najveći dio zemljišta je korišten za pašnjake i livade, a samo mali dio za uzgoj poljoprivrednih kultura.Gradnjom uskotračne željezničke pruge na relaciji Mostar – Metković 1885. godine, Blagaj je, preko Bune, gdje je bila željeznička stanica, bio povezan sa ostalim predjelima. Ubrzo potom u Blagaju je otvorena pošta i izgrađene su dvije crkve, srpska pravoslavna crkva

Osnovna vrijednost historijskog područja Blagaja leži u činjenici da ono predstavlja jednu od rijetkih struktura u Bosni i Hercegovini u kojoj su vrijednost slike, strukture i oblika, koji su nastali prožimanjem prirodnih pejzažnih vrijednosti i geomorfologije sa izgrađenim vrijednostima koje su se taložile od prahistorije do danas, čitljive, prepoznatljive i očuvane do današnjih dana.

Prema prostornom planu BiH iz 1980. godine, Blagaj predstavlja jednu od najvrednijih urbano-ruralnih struktura(2) u Bosni i Hercegovini, a od ostalih sličnih struktura se razlikuje prema:

-          razuđenosti i razbijenosti urbane forme koja je organski vezana isključivo sa položajem čaršije kao središnjim činiteljem strukture,

-          prisutnosti tvrđave – Stjepan-grad do koje su nekada vodile dvije pomoćne i jedna glavna komunikacija.

Urbana struktura Blagaja, njegova prostorna fizionomija i organizacija, može se pratititi od srednjovjekovnog podgrađa, koje se u osmanskom periodu transformira u kasabu, a zatim u administrativno-upravni centar. Period austrougarske uprave nije donio promjene u urbanom razvoju Blagaja. Stagnacija urbanog razvoja obilježava period između dva i poslije Drugog svjetskog rata, sve do 1961. godine, kada dolazi do naglog porasta stanovništva i neplanske izgradnje naselja.

U historijskim pisanim izvorima rijetko se govori o srednjovjekovnom naselju van utvrde, o Podblagaju, i pored važne uloge koju je u srednjem vijeku imao utvrđeni grad Blagaj, kao istaknuti upravni centar. Podblagaj se prvi put spominje 1447. godine. Naselje je bilo smješteno u podnožju grada Blagaja, gdje se spušta put sa grada i ukršta sa cestom za Nevesinje. Međutim, i pored značajnih trgovačkih cesta koje su prolazile kroz ovo područje i naselja koje se formiralo van utvrđenja, dominirala je naturalna privreda. Trgovina je bila malih razmjera da bi omogućila formiranje privrednog centra. U takvoj agrarnoj sredini nije bilo uvjeta za postanak i razvoj gradskog naselja. (Vilušić)

Urbanizacija naselja Blagaj, koju i danas možemo prepoznati, definirana je u osmanskom periodu – u drugoj polovini XV stoljeća, a struktuirana tokom XVI stoljeća. Srednjovjekovni grad Blagaj (Stjepan-grad) se u izvorima stalno spominje kao zasebna teritorijalna jedinica.

Tokom osmanske uprave, počinje se razvijati graditeljska djelatnost u podgrađu utvrde - podižu se stambeni i javni objekti, dok se najznačajniji objekti nalaze uz tri vodena toka: Suhi potok u Harmanu, Suhi potok u Galičićima, i rijeku Bunu, tj. saobraćajnicu iznad nje. (Hasandedić, 1997, str. 15) U središnjem dijelu smještena je čaršija - trgovačko-zanatski centar naselja, kompleks džamije sa haremom i mektebom, i han. Stambene zone tipološki se formiraju kao: urbane - mahale, sa objektima orijentiranim ka avliji; i cjeline koje zadržavaju feudalni koncept kule sa dvorima, gdje se građevina otvara prema okolini, koja je sastavni dio velikog posjeda. Blagaj predstavlja jedno od nekoliko hercegovačkih naselja u kome su kule sa dvorima, kao poseban tip prostorne organizacije stambene cjeline, građene unutar zbijene gradske strukture. Takva gradnja je svojim osobenostima doprinijela vrtnom konceptu gradskog područja i specifičnoj silueti grada, u kome tornjevi, munare i sahat-kule nisu jedini okomiti akcenti. 

U gradu je smješteno nekoliko cjelina stambene arhitekture, koji svjedoče o visokoj kulturi stanovanja. Graditeljska cjelina Velagićevina predstavlja jedan od najvrednijih aglomeracija ovog tipa u Hercegovini. (Mujezinović, 2000, str. 63)

Prostorni razvoj naselja Blagaj kroz historiju može se pratiti od prvih tvrđavskih struktura (Mali grad i Stjepan-grad) do savremene trokrake strukture sa okolnim stambenim četvrtima. Trokraka struktura je vrlo česta kod bosanskih gradova koji su razvijeni u okrilju otomanske uprave. Trokraku strukturu imaju i Foča, Prusac, Mostar, Stolac. Ovaj urbani plan naselja zasniva se na određenim zakonitostima, nastalim kao rezultat volje imućnijih porodica koje u četvrtima za stanovanje, a naročito u Donjoj mahali, formiraju posjede. I pored izrazito parcijalnih obilježja, izgradnja u tim četvrtima definira urbanistički plan i arhitektonsku fizionomiju čaršije, izgradnjom komunikacija od Bunskog do Vrela Bune i od Vrela do Carske mahale.

U urbanoj matrici Blagaja mogu se uočiti elementi i orijentalnog i mediteranskog, dok samo naselje predstavlja rezultat utjecaja niza različitih faktora: prirodne konfiguracije terena, društveno-ekonomskih odnosa. U urbanizmu je postignuto potpuno jedinstvo kuće sa prirodom koja je okružuje. Stambeni kompleksi dobijaju novi odnos prema vanjskom prostoru. Razvijenost i otvorenost čaršijskih ulica uvjetuje potrebu izgradnje slobodnostojećih, ponekad i potpuno izoliranih objekata, tako da avlija (dvorište) postaje najvažniji prostor kuće. Stambeni kompleksi se sastoje od većeg broja objekata različitih funkcija, smještenih u parcele posjeda koje se u potpunosti otvaraju ka prirodi, tako da čine jedinstvo sa arhitekturom objekata. Ovo je najuočljivije na primjeru Velagića i Kolakovića kompleksa.

Nova, osmanska uprava počinje sa formiranjem naselja po utvrđenim urbanističkim principima. Obilježavanjem zemljišta za izgradnju određivala se i površina koju će u budućnosti zauzeti naselje. Nove urbanističke principe najbolje možemo uočiti na osnovi hronološke izgradnje džamija i mesdžida i stambenih četvrti - mahala, koje su u naselju Blagaj nastajale ovim redoslijedom:

-          mahala Džamija (Varoš ili Carska) nastala je izgradnjom džamije na ime Sultana Sulejmana II Zakonodavca 1520/1521. godine. Ova mahala je smještena u centru naselja Blagaj. Naziv je dobila po džamiji koja je tu izgrađena;

-          mahala Bunsko nastaje širenjem srednjovjekovnog podgrađa i izgradnjom mesdžida kojeg je prije 1554. godine dao izgraditi legator Ćejvan Čehaja. Ova mahala je udaljena od centra naselja oko 1,5 km, a izgrađena je uz cestu koja je do 1903. godine služila kao jedina prometna cesta između Mostara i Nevesinja;

-          mahala Zir (Donja ili Hasan-agina) nastaje prije 1664. godine izgradnjom Hasan-aginog mesdžida. Nalazi se u neposrednoj blizini rijeke Bune i mosta, preko koga su prolazile srednjovjekovne ceste za Bunu i Počitelj;

-          mahala Do nastaje, također, prije 1664. godine izgradnjom mesdžida koji  je zadužbina hadži Huseina  ef. Bašbe. Mahala Do se nalazi na krajnjoj sjevernoj periferiji naselja. Ova stambena četvrt nalazi se u neposrednoj blizini izvora rijeke Bune, uz lijevu obalu;

-          mahala Galičići nastaje u prvoj polovini XVIII stoljeća. Ova stambena četvrt nalazi se u neposrednoj blizini izvora rijeke Bune, uz lijevu obalu;

-          kao mahale Blagaja spominju se Podgrađe i Kosor, a nastale su izgradnjom već postojećih srednjovjekovnih naselja. Podgrađe se nalazi oko 2 km zapadno od centra naselja Blagaj, a Kosor između rijeke Bune i Bunice, jugozapadno od naselja Blagaj.

Formiranjem ovih mahala definiran je prostor i date su smjernice za razvoj naselja Blagaj, sa jasno izraženim zonama za stanovanje – mahale, i rad - čaršija - trgovačko-zanatski centar. Izgradnjom mesdžida formirala se i osnovna mreža komunikacija, paralelnih ili okomitih saobraćajnica, koje predstavljalju najkraću vezu sa centrom naselja. Izbor površina za izgradnju stambenih četvrti i njihova gradnja vršena je u ovisnosti od topografskih uvjeta, a posebno se vodilo računa o mogućnosti iskorištenja vode. Naselje se razvijalo uz rijeku Bunu, pružajući se i na njene obale. Lijeva strana, uz rijeku, je nešto strmija i nepogodnija za izgradnju, zbog čega se veći broj stambenih četvrti nalazi na desnoj obali Bune.

U cijelu urbanu strukturu smišljeno se raspoređuju javni objekti. Među prvim objektima izgrađena je Careva džamija (1520/1521. godine), sa kojom naselje dobiva status kasabe, mostovi Karađoz-begov (1570. godine) i Lehin (prije 1664. godine), hamam (1570-1664. godine), han (prije 1664. godine), niz dućana i nešto sigurnije građenih magaza i stambeni objekti.

Privredno sjedište naselja - čaršija je od početka planirana za duži vremenski period, imajući u vidu izgradnju kasabe i njeno prerastanje u šeher. Period intenzivne izgradnje je u XVI stoljeću, kada naselje obuhvata svoju cjelovitu površinu. Krajem XVI stoljeća, Blagaj je šeher sa visokim stepenom  funkcionalne, estetske i društvene organiziranosti, a u XVII stoljeću, kada ga pohodi Evlija Ćelebija 1664. godine, Blagaj je mala kasaba: „Varoš Blagaj se nalazi pod gradom i nikako se ne vidi iz grada. To je malena kasaba. Nalazi se na obali rijeke Bune, koja izvire iz one pećine pod gradskom kapijom.

Ima svega pet mahala s 450 tvrdo zidanih kuća s kulama jakim kao tvrđava. Sve su pokrivene kamenim pločama a okružene vinogradima i bašćama. Mnoge su kuće pravi odžaci (handan) pokriveni ćeremitom.

Rijeka Buna dijeli ovaj šeher nadvoje. Na dva mjesta prelazi se s jedne strane na drugu kamenim mostovima. Ima pet islamskih bogomolja (mihraba). Dolje, među zidovima (tonluk), nalazi se čudna (osamljena) mala džamija Mehmed-hana Osvajača u starinskom stilu. To je divna džamija sazidana od tvrdog materijala s niskom munarom, a pokrivena je olovom.

Tu ima medresa, osnovna škola, tekija, manje kupatilo, dva svratišta, a na suprotnoj strani džamije desetak dućana.“ (Čelebi, 1996, str. 459-460)

Za izgradnju Blagaja u doba osmanske uprave određen značaj je imao razvoj zanata i trgovine i s tim u vezi ekonomski prosperitet zanatlija i trgovaca, što se odražavalo na građevinsko širenje čaršije i izgradnju stambenih četvrti - mahala. U čaršiji su bile zastupljene djelatnosti kao što su: krojači (terzije), sedlari (sarači), kovači, strojači kože (tabaci), kalajdžije, bojadžije, pekari, mlinari, brijači (berberi), a u registrima blagajske zanatlije se spominju kao zajmoprimci, jamci i svjedoci. U čaršiji su bile i tri vrste ugostiteljskih radnji: kafane, mehane i bozadžinice. Na području Blagajskog kadiluka radili su zidari, klesari, majstori za zidanje i popravljanje tvrđava i mostova. Prihodi od dućana i magaza su se koristili za održavanje sakralnih objekata, Tekije, hana i hamama. Bogatstvo zanatlija i trgovaca bilo je značajnije za prosperitet grada od administrativno-upravne uloge Blagaja u političkoj organizaciji  Hercegovačkog sandžaka, iako je i to doprinosilo usponu Blagaja u regiji, ali samo do prve polovine XVI stoljeća. Za početak urbanizacije naselja Blagaj, značajnu ulogu su imali mlinovi, nastali prvenstveno zbog potrebe mljevenja žita za vojsku. Na vodi su podizane mlinice i stupe koje su bile u privatnom vlasništvu ili u vlasništvu pojedinih vakufa. Nešto kasnije, Ali-paša Rizvanbegović počeo je vršiti melioraciju zemljišta u Hercegovini, uveo je sadnju kultura riže, maslina, vinove loze, dudova, te je otvorio prvu pilanu u Blagaju 1851. godine. (Hasandedić, 1976,str. 18, Kreševljaković, 1971, str. 281. Hadžibegović, 1998, str. 127)

U arhitekturi Blagaja značajnu ulogu ima i primjena smjelih konstruktivnih rješenja – uočljiva je upotrebe stupova i svodova, kao i ostalih konstruktivnih elemenata. Česta je upotreba bačvastih svodova (džamije, Tekija, hamam) koja je podignuta na najviši stepen izrade, tako da omogućava potpunu slobodu tlocrtne dispozicije. Ovakav sinhronizirani razvoj umjetničkog zanatstva i tehnologije izrade konstruktivnih elemenata sa razvojem naselja ostavio je pečat na jedinstvenu sliku Blagaja kao posebnog urbanog središta u BiH. Jedinstvo mjerila, formi i detalja dominira u prepoznatljivoj slici Blagaja sjedinjeno sa prirodnim elementima. (Zavod za zaštitu kulturnog, historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine, 2000, str. 12)

Za vrijeme austrougarske uprave, mijenja se način života, ali je naselje Blagaj, kao urbana cjelina, ostalo neizmijenjeno. Nove gradnje nisu bile takvih razmjera da bi nepovratno poremetile mjerilo i prostorne odnose historijskog jezgra Blagaja, tako da se do danas sačuvala njegova planska osnova i historijski gabariti puteva. Dok je uvoz srednjoevropske historicističko-eklektičke arhitekture gotovo neznatan, stara hercegovačko-mediteransko-orijentalna stagnira i odumire. U doba austrougarske uprave, Blagaj je i dalje zadržao karakter orijentalnog tipa naselja, kako u cjelovitom izgledu, tako i u arhitektonsko-kompozicionim detaljima, uz evidentno propadanje gradskog tkiva.

Arhitektonsko nasljeđe ovog perioda predstavlja mlađi kulturni sloj, koji nije ostavio traga na urbanističko-stilski razvoj naselja Blagaj. Ipak, izgradnja stambeno-poslovnih i školskih objekata u trgovačkom dijelu naselja počinje da mijenja tradicionalnu sliku čaršije s dućanima i magazama. Dispozicije objekata su slobodne i pojednostavljene. Vanjski oblikovni elementi i smještaj na terenu daju toj kategoriji određenu arhitektonsku i ambijentalnu vrijednost.

U ovom periodu izgrađena su i dva sakralna objekta - pravoslavna crkva posvećena sv. Vasiliju Ostroškom izgrađena je 1892. godine u neoromaničkom stilu, a katolička crkva posvećena Presvetom Trojstvu, izgrađena 1908. godine, u neogotičkom stilu. (Vilušić)

Također, Blagaj ostaje van koncepcije i realizacije saobraćajnog povezivanja glavnih naselja u Bosni i Hercegovini. To je period kada put Mostar-Nevesinje, koji je prolazio kroz centar naselja Blagaj, i služio kao jedini prometni put sve do 1903. godine, gubi svoj značaj izgradnjom novog magistralnog puta. Naselje je ostalo izvan trase željezničke pruge.

Kao rezultat navedenog, nova privredna pasivnost koja je počela sa stagnacijom naselja u austrougarskom periodu i koja će se produžiti sve do kraja Drugog svjetskog rata, imala je i pozitivan učinak, tako da se do perioda pred rat 1992-1995. godine očuvala planska osnova naselja, dok nova izgradnja nije bila takvih razmjera da bi nepovratno poremetila mjerilo i prostorne odnose historijskog jezgra naselja Blagaj. (Vilušić)

U toku ratnih djelovanja 1992-1995. godine, desio se veliki priliv izbjeglica iz susjednih općina. Veliki broj tih ljudi još uvijek se ne može vratitii u svoje srušene kuće, pa su porodični život razvili u Blagaju. S obzirom da su uobičajna izletišta i kuće za odmor ljudi iz Sarajeva i drugih središta Bosne i Hercegovine prije 1992. godine bile u Hrvatskoj, oni su nakon rata počeli graditi imanja za odmor u Blagaju. Tako je nastao veliki broj stambenih cjelina koje se koriste u određeno doba godine – periodično, i koje su značajno izmijenile sliku Blagaja.

OBJEKTI JAVNE ARHITEKTURE

Objekti javne arhitekture građeni su kao monumentalni: tvrđave, džamije, mesdžidi, mostovi, hanovi, hamami i Tekija.

Funkcije tih objekata su kompleksne i variraju od izrazito otvorenih profanih (stambenih, privrednih i trgovačkih) do sakralnih sa visokim stepenom ekskluzivnosti.

TVRĐAVSKI ANSAMBLI

Mali grad - na maloj zaravni, oko 1 km udaljenosti od utvrđenja herceg Stjepana, locirani su ostaci Malog grada (Male gradine) - dvije pravougaone kule povezane zidom za koju su stariji istraživači pretpostavljali da se može identificirati sa rimskim gradom Bonom. Kompleks zahvata približnu površinu od 40x15 m. Dimenzije, položaj i pretežno antički građevinski materijal upućuju na zaključak da se radi o refugijalnom objektu. U doba kasne antike postao je pretijesan za smještaj stanovništva, pa je izgradnjom novog refugijuma (kasnijeg Stjepan-grada) riješen problem zbijega u kritičnim trenucima. (Zavod za zaštitu kulturnog, historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine, 2000, str. 6)

Stjepan-grad - za razliku od drugih bosanskohercegovačkih fortifikacija rezidencijalnog značaja, blagajska tvrđava je smještena na prirodno zaravnjenom terenu, nad okomitim liticama sa južne, zapadne i sjeverne strane. U osnovi, grad je nepravilnog, poligonalnog oblika, logično prilagođenog konfiguraciji terena, sa sedam pravougaonih kula, isturenim uglom i ulazom sa istoka. Pristup u vidu oštrih serpentina, uska konjska staza, vodi do ulaza u najčvršćem istočnom zidu predvorja. Zidovi su dobrim dijelom sačuvani do 12 m, odnosno 14 m visine. Unutrašnji branjeni prostor je relativno male površine.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Historijskog područja – Stari grad Blagaj u Blagaju kraj Mostara nacionalnim spomenikom.

OBJEKTI SAKRALNE ARHITEKTURE

U Blagaju se mogu naći brojni sakralni objekti, od kojih su mesdžidi najdominantniji. Među prvim objektima, na području naselja Blagaj, izgrađena je džamija, čiji prostor služi za obavljanje svakodnevnih molitvi i za društvene skupove vjernika. Kako se naselje širilo, tako su građeni i ostali mesdžidi manjih dimenzija, i manjeg stepena centralnosti.

Prema izboru lokaliteta za izgradnju i prema stepenu očuvanosti objekata, postoje znatne razlike. Najveća, Sultan Sulejmanova (Careva) džamija smještena je u centralnoj mahali, a najstarija u Stjepan-gradu. Ostale džamije su Ćejvan-ćehajin mesdžid u Bunskom, Hasan-agin u Donjoj mahali, Hadži Jusufov u Dolu, Hadži Muratov u Galičićima i Ali-paše Rizvanbegovića na Vrelu Bune. Najznačajniji  sakralni objekat u Blagaju predstavlja Tekija i musafirhana sa turbetom, koja i po svom sakralnom i po svom graditeljskom i umjetničkom značaju ima regionalni prekogranični karakter i koja cijelom naselju daje dodatno značenje regionalnog vjerskog središta.

Sultan Sulejmanova (Careva) džamija - je sagrađena među prvim objektima na području naselja Blagaj, 1520/1521. godine. Nalazi se u neposrednoj blizini desne obale rijeke Bune, u centru naselja Blagaj. Ubraja se u najstarije kupolaste džamije u našim krajevima, sa karakteristikama jednoprostorne potkupolne džamije. Džamija je postavljena na rubu Carske mahale, sa pročeljem orijentiranim prema trgu i čaršiji, koju oblikuju objekti javnog značaja. Izražena je težnja da se objekat stavi u što neposredniji kontakt sa okolinom, da se poveže i utka u urbanu svakodnevicu, iz čega proizlazi i monumentalnost džamije. Ispred objekta se nalazi ograđeno dvorište - harem. Uz Sultan Sulejmanovu (Carevu) džamiju izgrađen je mekteb, osnovna vjerska škola, prije 1664. godine.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Graditeljske cjeline - Careva džamija ili Sultan Sulejmanova džamija u Blagaju nacionalnim spomenikom.

Graditeljska cjelina blagajske tekije nalazi se na izvoru rijeke Bune nedaleko od centra Blagaja. Objekat musafirhane i turbeta je uklopljen u prirodni ambijent, tako da zajedno sa liticama, Vrelom Bune i mlinicama čini jedinstvenu cjelinu. Do danas su sačuvani musafirhana blagajske tekije i turbe. Musafirhana je izgrađena prije 1664. godine. Obnovljena je 1851. godine, tako da se ne zna prvobitni izgled. Kasnije je zgrada više puta popravljana. Ansambl blagajske Tekije izgrađen je, pretpostavlja se, odmah po uspostavljanju osmanske vlasti u Hercegovini, a najkasnije, oko 1520. godine. Prvobitno, vođena je od strane bektijaškog reda, a kasnije, u 18. stoljeću, poslije obnove od strane mostarskog muftije Zijaudin Ahmed-ibn-Mustafe, postat će centar okupljanja halvetija. (Mujezinović, 2000, str. 55-66) Prvi put se tekija na Vrelu Bune u Blagaju kod Mostara spominje u Putopisu Evlije Čelebije, koji je kroz ovo mjesto proputovao 1664. godine. Musafirhana blagajske tekije je jedan od najoriginalnijih stambenih objekata sa vrlo izraženim odlikama koje su proistekle iz utjecaja baroka na osmansku arhitekturu. Barokni utjecaj se osjeća na zabatu glavne fasade, gdje je krov blago povijen, što je neouobičajno za pokrivanje kamenom pločom u Hercegovini, kao i za  materijal od kojeg je izveden. Uz blagajsku tekiju izgrađeno je i turbe, izdužena prostorija, koja se veže za stambeni dio, sa dva groba.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Prirodno - graditeljske cjeline – Tekija u Blagaju na Buni nacionalnim spomenikom.

Mesdžidi - svi blagajski mesdžidi su srušeni, odnosno van funkcije. Bili su građeni od kamena, pokriveni četverostrešnim krovom sa kamenom pločom kao pokrovom.

Čejvan ćehajin mesdžid u mahali Bunsko - dao je sagraditi mostarski legator Čejvan ćehaja prije 1554. godine, što se saznaje iz Čejvan ćehajinog vakufa. Do danas su se održali samo dijelovi dva zida. Bio je izgrađen na jednoj zaravni blizu potoka, nekoliko metara lijevo od ceste. Uz mesdžid je bila sagrađena čatrnja, koja je služila za potrebe stanovnika u mahali Bunsko, i mekteb, o kome nema podataka. Zna se da je to vakuf Čejvan ćehajin i da se održavao iz njegovog vakufa. (Hasandedić, 2000, str. 49-50)        

Hasan-agin mesdžid u Donjoj mahali - bio je izgrađen nedaleko od desne obale rijeke Bune i kamenog mosta. Nekoliko puta je mijenjao naziv: po Lehama koji su u njemu vršili imamsku dužnost nazvan je “Lehina džamija”; po hadži Jusuf -agi Efici iz Mostara, koji je 1919. godine popravio ovaj mesdžid, nazvan je “Efičina džamija”. U adaptiranom objektu bila je smještena ambulanta, danas se koristi kao skladišni prostor.

Mesdžid hadži Jusuf ef. Bašbe u mahali Do - izgrađen je prije 1664.godine. Zadužbina je hadži Huseina ef. Bašbe, čiji se grob sa velikim nišanom nalazi ispred mesdžida. Danas se vide ostaci dijela zida. U narodu je ovo mjesto poznato po imenu “Džamijetina”. Zajedno sa haremom zauzima površinu od oko 620 m².

Hadži Murat spahijin mesdžid u Galičićima - je sagrađen u prvoj polovini XVIII stoljeća. Ustvari, to je drugi mesdžid na ovom mjestu, jer je prvi nakon zemljotresa početkom 1762. godine bio potpuno srušen. Izgrađen je nedaleko od izvora rijeke Bune, uz lijevu obalu. Srušen je 1934. godine i danas se vide samo dijelovi zida i mali mihrab.

Mesdžid Ali-paše Rizvanbegovića – podigao ga je Ali-paša Rizvanbegović. Mesdžid je sagrađen oko 1841. godine pred tekijom i turbetom, kod izvora rijeke Bune. Razrušila ga je velika stijena 1885. godine. (Vilušić)

Crkva sv. Vasilija Ostroškog je izgrađena u austrougarskom periodu u neoromaničkom stilu. Gradnja ove crkve je započeta 1892. godine, a završena je 1893. godine i osvećena za Veliku Gospojinu.

Crkva sv. Vasilija Ostroškog u Blagaju pripada tipu jednobrodnih crkava. Orijentirana je svojom podužnom osovinom u smjeru istok (apsida) – zapad (ulaz). Pravougaone je osnove.

Zasvedena apsida, na istočnoj strani, ima osnovu u obliku polukruga. Cijela crkva je omalterisana sa vanjske strane i nakon toga bojena.

Crkva ima jedan ulaz, smješten na zapadnoj strani, kojem  se pristupa kroz lučno zasvedene prolaze prizemlja crkvenog tornja. Toranj u funkcionalnom smislu ima prizemlje i tri etaže, dok njegovu bazu čine četiri kamena stupa, međusobno povezana polukružnim kamenim lukovima. U nivou druge etaže tornja, u zidu zapadne fasade, je izvedena kamena rozeta. Rozeta je sastavljena od vanjskog i unutrašnjeg kamenog prstena, između kojih je radijalno postavljeno šest kamenih stiliziranih balustara. Na nivou posljednje etaže u svakom zidu je postavljen lučno zasvedeni otvor. Na drugoj i trećoj etaži, u središtu zapadnog zida tornja, postavljen je po jedan lučno zasvedeni otvor. Po vidljivim ostacima krova tornja, za pretpostaviti je da je bio pokriven lukovičastom kupolom, barokne forme i sa pocinčanim limom kao pokrovom, postavljenim na drvenu potkostrukciju.

OBJEKTI MEMORIJALNE ARHITEKTURE

U sklopu mahalskih kompleksa smještena su groblja - haremi. Memorijalni spomenici Blagaja su smješteni na pet lokaliteta, od kojih su četiri aktivna:

-          Šehitluci - šehidska nekropola u Blagaju u mahali Bunsko,

-          Veliki harem u Blagaju,

-          harem kod Sultan Sulejmanove (Careve) džamije,

-          harem kod mesdžida u Galičićima,

-          harem u Podgrađu.

Specifičnost tih grobalja su nadgrobni spomenici – nišani, na kojima se uočava kombinirani utjecaj autohtonih oblika forme i dekoracije stećaka i orijentalnih oblika i načina ukrašavanja. Dekoracija je raznolika i oslanja se na domaću tradiciju i orijentalnu ornamentiku; natpisi su izvedeni na arapskom, turskom i perzijskom jeziku.

Šehidska nekropola u Blagaju - ispod grada, kraj samog puta, nalazi se staro muslimansko groblje, poznato pod nazivom Šehitluk. Njegovi su spomenici gotovo potpuno uništeni, iako se još uvijek naziru konture mnogih grobova i osam, uglavnom oštećenih, nišana sa lijeve i desne strane potoka i prilaznog puta. Ovo je najvjerovatnije najstarija nekropola u Blagaju.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Historijsko područje – Stari grad Blagaj u Blagaju kraj Mostara nacionalnim spomenikom.

Harem uz Carevu džamiju se nalazi južno od ulaza u džamiju. Prema Mujezinoviću, u haremu se nalazilo dvanaest grobova sa nišanima. Svi nišani su novijeg datuma, a epitafi pokazuju da su tu uglavnom sahranjeni članovi porodice Kolaković.  (Mujezinović, 1998, str. 316)

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Graditeljske cjeline - Careva džamija ili Sultan Sulejmanova džamija u Blagaju nacionalnim spomenikom.

Harem uz mesdžid u Galičićima se ubraja u veće hareme. Nadgrobni spomenici ukazuju da su u ovom haremu sahranjeni članovi porodice Velagić.

Harem u Podgrađu - u ovom haremu se sačuvalo nekoliko strarijih nišana bez natpisa.

Veliki harem u Blagaju je mjesno i danas aktivno groblje, smješteno u centru naselja. Najstarji datirani nišan je iz 1764. godine. Jedan od grobova se pripisuje i Haseći Ali-agi koji je sagradio han uz Carevu džamiju i navodno, zavještao ovo zemljište za mjesno groblje. (Vilušić)

Veliki mezaristan u Blagaju nalazi se lijevo od glavnog puta. Zauzima veliku površinu na kojoj se nalaze mnogobrojni nišani. Pošto je mezaristan i danas aktivan, pored starih nišana ima i mnogo novih nišana. Stari i novi nišani nisu odvojeni, nego su pomiješani na cijelom prostoru mezaristana. Nišani članova jedne porodice su koncentrirani jedan uz drugi, tako da je cijeli mezaristan sastavljen od više skupina nišana. Svaka od tih skupina je koncentrirana oko najstarijih članova oređene porodice pokopanih u ovom mezaristanu. Najstariji datirani nišan koji smo pronašli je iz 1127 (1715) hidžretske godine i pripada Nefisi, ženi Arslan-paše.

U ovom mezaristanu, evidenirali smo slijedeće nišane:

Na jugoistoku mezaristana je manji ograđeni dio u kojem su pokopani uglavnom članovi porodice Velagić.

OBJEKTI PROFANE ARHITEKTURE

Na području naselja Blagaj, pored sakralnih objekata, značajno mjesto zauzimaju i profani objekti: mekteb i medresa kod Careve džamije, mekteb na lokalitetu «Mejtefina» u Bunskom, Karađoz-begov hamam, dva mosta – Karađoz-begov most i Lekina ćuprija, i dva hana. Prvi od hanova, Haseći Ali-agin, smješten je  u centru Blagaja, a drugi u Donjoj mahali.

Mektebi - mektebi su bili osnovne vjerske škole.

Mekteb uz Carevu džamiju sagrađen je prije 1664. godine, a prvi put se spominje u putopisu Evlije Ćelebije. Mekteb je prizemni objekat, pravougaone osnove, sa dvije prostorije. Zgrada mekteba je temeljito adaptirana hidžretske 1264. (1847/1848) godine, što saznajemo iz natpisa uklesanog na ploči, koja se nalazi na jugoistočnom fasadnom zidu mekteba.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Graditeljske cjeline - Careva džamija ili Sultan Sulejmanova džamija u Blagaju nacionalnim spomenikom.

Hamami – oblik i smještaj bosanskih hamama u strukturu gradova vezan je za utjecaj turskih hamama, koji u Bosnu donose Osmanlije. Turski običaji kupanja  najprije su u Anadoliji bili sučeljeni sa rimskim i bizantijskim običajima i njihovim lokalnim anadolskim varijantama. Presudne za oblikovanje hamama su i islamske obaveze obrednog pranja tijela. Tako nastali oblik i funkcija u Bosni su dobili lokalne iskaze.

Hamam je bio mnogo više od mjesta redovnog pranja tijela. Bio je društveno središte - mjesto u koje su ljudi svih društvenih položaja, svih starosnih dobi, ljudi oba spola, dolazili slobodno, sa istim razlogom, i u njemu imali jednak tretman; u kojem su zajedno, nakon izlaganja pari, masaže, struganja, kupanja i namirisavanja (muškarci mošusom, žene ambrom) ispijali topli napitak u prostoriji za odmor. Sa pojedinačnog stanovišta, hamam je bio porodično mjesto od najranijih dana života do njegovog kraja.

Karađoz-begov hamam nalazi se na desnoj obali rijeke Bune, u neposrednoj blizini Careve džamije i Karađoz-begovog mosta. Zadužbina je Mehmed-bega Karađoza, a sagrađen je između 1570. i 1664. godine. Manjih je dimenzija. Po tlocrtnom rješenju, ubraja se u jednostruke hamame. Građen je od kamena i opeke. Sastojao se od šadrvana, kapaluka, halvata, hazne i ćulhana. Ovo je jedan od rijetkih hamama koji je izgrađen pored rijeke iz koje se voda uzimala pomoću kola (specijalnog žlijeba). Navodi se da je dugo služio za klaonicu. Napušten je vjerovatno 1814. godine, poslije kuge koja je harala u tom periodu. Veći dio hamama je srušen i danas se naziru samo dijelovi prizemnih zidova i dio kupole šadrvana. Rijeka Buna, vrijeme i nebriga ljudi, su doveli do toga da su se do danas, od Karađoz-begovog hamama djelomično sačuvale tek prostorije šadrvana, kapaluka i halvata.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Historijske građevine – Karađoz-begov hamam u Blagaju kraj Mostara nacionalnim spomenikom.

Hanovi - građeni su ili u samoj čaršiji ili u njenoj neposrednoj okolini. Hanovi su služili u prvom redu za odmor i prenoćište putnika kiridžija i njihovih karavana, ali u njima se i trgovalo. Kada se u našim krajevima počela piti kahva i po hanovima točiti i alkoholna pića, hanovi postaju kafane i krčme.

Osim hanova, bilo je po varošima, selima i uz puteve musafirhana. To su čisto dobrotvorne ustanove, u kojima je putnik nalazio konak, pa i hranu za sebe i svog konja, potpuno besplatno. (Kreševljaković III, 1991, str. 255-269)

U arhitektonskom sklopu naselja, han je najčešće u čaršiji okružen dućanima, jer se i u hanu trgovalo, u blizini hamama i džamije. U Blagaju su bila izgrađena dva hana.

 Haseći Ali-agin han je smješten uz cestu koja je ranije vodila u Stolac. Drugi han se nalazio u Donjoj mahali, uz cestu koja je preko Lehine ćuprije vodila prema Buni i Počitelju (han je porušen). Po svom izgledu, hanovi su se razlikovali od stambenih objekata. Bili su pokriveni četverostrešnim krovom. U prizemnom dijelu objekta, obično se nalazila staja za konje, veća prostorija za konačenje i prostor u kojem se služila kahva i hrana. Bili su privatna dobra pojedinaca koji su upravljali njima ili su ih davali u godišnji zakup. (Vilušić)

Haseći Ali-agin han je izgrađen prije 1664. godine, u neposrednoj blizini Careve džamije. Objekat je dotrajao 1700. godine. Objekat je građen od kamena, na sprat. U prizemlju se nalazila staja, spremište i kafana, a na spratu sobe. Na južnom dvorišnom zidu mogu se primijetiti ostaci tri kamina, koji su se nalazili kod ovako jednostavnih objekata duž zida na povišenoj estradi. Prvobitni izgled hana je izmijenjen raznim dogradnjama i pregradnjama, na što ukazuju zazidani otvori, nova konstrukcija, novi otvori. Veći dio objekta je napušten. (Vilušić)

Mostovi - rijeka Buna je na svom toku, u dužini od 8 km, imala četiri mosta, dva u Blagaju, jedan u Kosoru i jedan u mjestu Buna. Mostovi u Blagaju su i danas u funkciji, sa znatno izmijenjenim izgledom.(Vilušić) Blagajski mostovi, Karađoz-begov i Lehina ćuprija, posjeduju elemente koji odstupaju od tipoloških formi osmanskog graditeljstva XVI stoljeća.

Karađoz-begov most je zadužbina Zaima hadži Mehmed-bega, zvanog Karađoz. Sagrađen je prije 1570. godine. Preko ovog mosta vodio je put za Stolac. Izgrađen je na pet lukova, čiji se raspon - strijela povećava prema sredini. Most je popravljan dva puta, poslije bombardiranja u Drugom svjetskom ratu i nakon velike poplave 1960. godine. Karađoz-begov most je u upotrebi, i u građevinski je dobrom stanju.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Historijske građevine – Karađoz-begov most u Blagaju na Buni nacionalnim spomenikom.

Lehina ćuprija – nalazi se u Donjoj mahali, a sagrađen je prije 1664. godine. Pretpostavlja  se  da ga je dao sagraditi Haseći Ali-aga Kolaković. Imao je tri luka, znatno šira od lukova Karađoz-begovog mosta. Svodovi, blago prelomljeni, bili su od fino klesanog kamena. Stupovi su prema uzvodnoj strani imali trokuglaste istake.(Vilušić) Oštećena je još u XIX stoljeću (prije 1890. godine), a oko 1930. godine izvršena je neadekvatna zamjena stupova, a do danas se sačuvao samo jedan luk. Objekat je u mnogome izgubio od svoje originalnosti, tj. izvorni izgled je potpuno izmijenjen.

Mlinice

Mlinice kod Tekije - na rijeci Buni, u neposrednoj blizini izvora, odvajaju se kanali s vodom za pokretanje mlinova. Izgrađeno je nekoliko mlinova, stupa i dva badnja za valjanje sukna. Na svakoj obali rijeke nalazi se po jedna mlinica. Jedan dio mlinice koja se nalazi na desnoj strani rijeke je preuređen i sada služi za prodaju suvenira, dok su od drugog dijela te iste mlinice ostali samo kameni zidovi. Mlinice su u pravilu jednostavni objekti, zidani od kamena i pokriveni dvostrešnim krovom sa kamenom pločom kao pokrovom, sa jednim ili više mlinova.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Prirodno - graditeljske cjeline – Tekija u Blagaju na Buni nacionalnim spomenikom.

Mlinice u Velagića kompleksu - objekat mlinice se nalazi svojim manjim dijelom na obali, a drugim na rukavcu rijeke Bune, koja teče ispred stambenog kompleksa Velagićevine. Objekat je lociran zapadno od kuća, nedaleko od njih, a u neposrednoj blizini ahara i stupa. Stupe se nalaze malo uzvodno od mlinice. Stupe su bile objekti koji su se koristili za pranje vune i valjanje sukna. Objekat mlinica se sastoji iz dva dijela, i to prvi, koji je na zemlji i koji ima sprat, i drugi, prizemni, jednoprostorni, koji se nalazi na rijeci i sistemom nadsvođenih lukova prelazi sa jedne obale na drugu. Prvi dio je bio prostor za stanovanje mlinara, dok se u drugom dijelu nalazilo sedam mlinova, pravilno raspoređenih.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Prirodno-graditeljske cjeline stambenog kompleksa porodice Velagić u Blagaju kod Mostara nacionalnim spomenikom.